Milli Eğitim Bakanı Sayın Ziya Selçuk ve Milli Eğitim Bakanlığına,
Dostoyevski ruh, çocukların yanında olmakla iyileşir der. Peki çocukların ruhunu korumak için yetişkinler ne yapıyor? Söylemek beni üzse de görünen o ki hiçbir şey. Daha iyi bir gelecekle ilgili her konuşmada omuzlarına dünyanın yükü yüklenen biz çocukların ve gençlerin ne ruh ne fiziksel sağlığını en çok ihtiyacımız olan bu zamanlarda bile kimse gözetmiyor gibi gözüküyor.
Bizim ve ailelerimizin canlarımızı emanet ettiğimiz kurumların, öğrenci odaklı planlama yapmak yerine kusurlu eğitim sistemimizin çehresine leke sürülmesin ve eğitim edemese de bir ölçme değerlendirme tiyatrosu devam etsin diye, pandemi tüm hızıyla devam ederken aldığı okulların açılmasına ve yüz yüze sınavların devamına yönelik kararlar da ne yazık ki bu fikri destekler nitelikte. Bundan ötürü özellikle de son haftalarda sosyal medya vasıtasıyla öğrenciler bildiğiniz gibi seslerini duyurmak ve korkularıyla gerekçelerini size ulaştırmak için ellerinden geleni yapmaktalar. Ancak bu mesaja yanıt olarak yapılan yetersiz açıklamalar beni öğrencilerin duyulmadığına ve yanlış anlaşıldığına inanmaya itiyor. Bu sebeple ortak gerekçelerimizi dillendirmek adına Milli Eğitim Bakanlığına ve Milli Eğitim Bakanı Sayın Ziya Selçuk’a bu açık mektubu yazmaya ihtiyaç duydum.
Öncelikle belirtmek istiyorum ki öğrencilerin sınav iptali gibi taleplerinin arkasındaki gerekçe düşünüldüğü gibi rahata alışmış olmaları değil. Aksine birçok öğrenci için bu dönemi tanımlayan yaşadıkları gelecek korkusu haline gelmiş durumda. Çünkü uzaktan eğitime geçilmesiyle eğitim eşitsizliğindeki uçurumun derinleştiği ve eğitimin kalitesinin düştüğü doğru. Öğrencilerin hatırı sayılır bir yüzdesi şu anki formunda yeni sisteme ayak uydurabilecek kaynaklara sahip değiller. Zaten evlerimizde ekranlarımızla baş başayken ve bizi bu tür gerçekleri fark etmekten alıkoyan, dikkatimizi dağıtacak, biz dertlerimizden uzaklaştırıp uyuşturacak aktivitelere erişimimiz kalmamışken, bu tabloyu fark etmemek için insanın gözlerini elleriyle kapatması gerekiyor. Ancak keskinleşen bu eşitsizliğin çözümü evlerinden çıkan cenazeleri bile gömmeye gidemeyen, imkansızlıklar içerisinde eğitim almaya gayret gösteren öğrencilerin canını tehlikeye atmak olmamalı. Okulları açıp öğrencileri minimum tedbirlerle hem kendilerini hem sevdiklerini hem de öğretmenlerini riske atacak olmalarına rağmen sınıflarına yollamak eldeki problemleri çözmek yerine yeni problemler türetecektir. Öğrencileri ve ailelerini sağlık güvenlikleri ve eğitim hakları arasında bir seçim yapmak zorunda bırakmak bana kalırsa bir insanlık suçudur. Çünkü tehlikeler çok açık.
Her ne kadar virüsün asıl yayılım noktası okullar değil ve virüsün çocuklara bulaşma riski daha düşük gibi açıklamalar yapılsa da bunun aksine işaret eden çalışmalar mevcut. Üstelik çocuklar daha az sıklıkla bu hastalığa yakalanıyorlar demek virüse ve sebebiyet verebileceği diğer sağlık problemlerine bağışıklıkları var demek de değil. Bu yüzden okullar açılınca karşılaşacakları risklerin sadece istatiksel değil aynı zamanda kişisel yükünün de altına giren öğrenciler ve öğretmenler için dayanıksız avutmalar gönül rahatlığı sağlamıyor.
Bundan tam bir sene önce Çin’deki on hastaneden gelen verilerle hazırlanmış bir raporlarda Covid şikayetiyle hastaneye gelen çocukların %87’sinin entübasyona ihtiyaç duyduğu ve hasta sayısıyla dikkat çeken Amerika ve Güney Kore’de çocukların vakaların yaklaşık %5’ini oluşturduğu belirtilmişti. (Zheng et al.) (Korean Society of Infectious Diseases et al.) (“Coronavirus Disease 2019 in Children — United States, February 12–April 2, 2020” ) (Jeng ) Bu veriler bile tek başına bizi düşünülen yüz yüze eğitim kararının yeniden değerlendirmeye itecek ciddiyette olmakla beraber yeni yayınlanan yüzdeler daha kötümser bir tablo çiziyor. American Academy of Pediatrics 14 Ocak’ta güncelledikleri bir duyurularında Amerika’daki vakaların %10 dan fazlasının çocuklar olduğunu bildirmişti. Bu rapor aynı zamanda 31 Aralık 2020 ve 14 Ocak 2021 arasında çocuklarda görülen covid sayısının da neredeyse %20 artış gösterdiğini de ifade etmişti. (“Children and COVID-19: State-Level Data Report”) . Aralık ayında New York Times Gazetesinde çıkan bir haberde ise Florida eyaletinde hastalık medyan yaşının 65’ten 35’e düştüğü yazıldı. Yani hem çocuklardaki hem de gençlerdeki vaka sayısı dünyanın her yerinde oldukça hızlı biçimde artıyor ve okulların açılmasını yönünde bir kararın bu duruma ivme vereceğini düşünmek yanlış olmayacaktır. Bununla beraber CDC geçen seneki bir raporunda 12-18 yas arasi çocukların 1-11 yas arası çocuklardan iki kat daha fazla riskte olduğunu belirtmişti. (“Coronavirus Disease 2019 in Children — United States, February 12–April 2, 2020”) Şimdiki planlar uygulanır ve liseler açılırsa ilk olarak bu yaş grubundaki çocuklar riske atılacak. Özellikle de Financial Times’a 21 Ocak 2021 tarihinde yayınlanan bir haberde İngiltere başbakanı Johnson'un ikinci tip virüsün daha öldürücü nitelikte olduğu ile alakalı bir uyarıda bulunduğu düşünülürse, bu açıkça çocukları sağlıklarıyla kumar oynamaya göndermektir. (Parker et al.) Fakat gençlerin hastalığa karşı savunmasız olduklarını söylemek yeterli değil. Durumun ciddiyetini anlamak için Lyrica gibi birçok kaynağın yirmi yaş ve altı gençlerde semptomların %81 oranında görülmediğini tartıştığını da değerlendirmeye almak gerekiyor. Bu da bize öğrencilerin hiç fark etmeden birbirlerini ve dolayısıyla ailelerini hasta edebilecekleri anlatıyor (Cohut) Üstelik her ne kadar çalışmalar çocuklar daha rahat atlatıyor ya da daha düşük yüzdeyle risk yaşıyorlar dese de bu çalışmalar aynı zamanda 10 ila 20 yaş arası gençlerin için riskin lineer artış gösterdiğini ve çocukların taşıyıcılık yapabileceğini de vurguluyor. Tekrar vurgulamak gerektiğine inanıyorum ki Milli Eğitim Bakanlığı en çok tehlike altında olan çocukları okullara çağırıyor.
Daha henüz geçen hafta New York Times Gazetesinde çıkan 17 Şubat tarihli bir haberde okul çağındaki gençlerde Covid teşhisinin kalıcı kalp hasarı tedirginliği yarattığı ve aralık ayında bu sorunla hastanelere gelen gençlerde yoğun bakım ünitesine ihtiyaç duyan hastaların %30 oranından %60 oranına tırmandığı belirtildi. Aynı haberde 15 yaşında Braden isimli bir gencin Covid ’den kaynaklı olduğu düşünülen ve ileriki süreçte çocuğun ölümüne sebep olan sağlık sıkıntılarından da bahsediliyor. Kendimizi bu durumda bulana kadar sınırları zorlayacak mıyız? Gençlerimiz ve çocuklarımız okullarına gidip bu hastalığı birbirlerine bulaştırdıklarında Braden gibi ateşle ve ishalle uyandıklarında , parmakları ve dudakları maviye döndüğünde, akciğerleri, kalpleri, böbrekleri yetmezlik yaşamaya başladığında, ağızlarında, gözlerinde kanama başladığında ya da tekrar Braden gibi içimizden birinin abisinin ya da ablasının beyin ölümü gerçekleştiğinde mi ciddiye alacağız bu sorunu? Times’da ve twitter taglerinde değil de bu haberleri Sözcü’de, Sabah’ta Hürriyet’te, Milliyet’te, Cumhuriyet’te okumadan ikna olmayacak mıyız? Braden’ın annesi oğlunu kaybedince üzüntüsünden hayatında ilk defa şiir yazmaya başlamış. Bizim annelerimiz de şair olmadan gerekli ciddiyeti vermeyecek miyiz bu virüse ve çocuklarımıza? Bence bir gencin hayatı kimsenin gözünde bu kadar değersiz olmamalı.
Tartışılması gereken bir başka faktör ise öğretmenlerimiz. Öğrenciler okula gönderildiğinde riske katılan tek grup gençler değil. Okullar açıldığında görevde olan bir milyonu askın öğretmenin de hayatı tehlikeye giriyor. Bu öğretmenlerden neredeyse %40 kırk yaşın üstünde olduğu gibi 15 bine yakını altmış yaşın üstünde. (“MEB deki Öğretmenlerin Yaşlara Göre Dağılımı Belli oldu”) Ve bu verilere başka sebeplerden yüksek risk grubunda olan eğitimciler dahil değil. Diyabeti, kronik damar rahatsızlıkları, kalp hastalıkları, astımı, obezitesi ya da zayıflamış bağışıklık sistemi olan öğretmenler her gün hayatlarını riske atmak zorunda bırakılacaklar. Havalandırması zayıf sınıflarda onlarca öğrenciyle sosyal mesafelerini korumaya çalışırken ne kadar sağlıklı ders anlatabilecekleri de tabiki meçhul.
Yalnızca ucunu kazıyabildiğim riskleri çok az size hatırlatmışken riskler çok açık dediğimde bana katılacağınızı umuyorum. Ancak tüm bu haber ve çalışmaları felaket tellallığı yapmak adına size hatırlatmıyorum. Biliyorsunuz ki riskler kadar tedbirlerin önemi ve işlevselliği de gözle görülür biçimde bariz.
İngiltere’de yapılan bir çalışma okulların kapanmasının öğrencilerin sosyal kontağını %65 oranında azalttığını gösteriyor. (Jackson et al.) Türkiye’de sınıfların ortalama olarak İngiltere'deki ile neredeyse aynı mevcuda sahip olduğu düşünülürse yüz yüze eğitime verilen aranın buradaki etkisinin de en az bu kadar kuvvetli olduğunu düşünmek mantıklı olacaktır.
Benzer şekilde başka çalışmalar da okulların erken kapatılmasının virüsün bulaşma hızıyla yakın ilgisinin olduğunu ve erken fazlarda okulları kapatmakta gecikmenin ilerleyen zamanlarda vaka sayısının arttırdığını gösteriyor. (Klimek-Tulving and Tulving) Ayrı çalışmalar ise fiziksel eğitime ara verilmesinin haftalık covid 19 vakalarında ortalama %62, ölümlerde ise ortalama %58 azalmayla sonuç olabileceğini tespit ediyor. (Auger et al.)
Ayrıca Çin ve Amerika’nın yanı sıra Arjantin, İtalya ve Güney Kore'de virüsün seyrinin incelendiği bir başka çalışma da tekrar okulları kapatmak suretiyle fiziksel eğitime ara vermenin Covid 19 sebepli ölümleri kayda değer derecede azalttığını destekliyor. (Neidhöfer and Neidhöfer)
Şimdiye kadar değindiğim çalışmalara paralel olarak Hong Kong odaklı bir başka çalışma sonuçlarında toplumda bulaşma oranının okulların kapanmasıyla %44 (1.28 bulastan 0.72) hastanelerde pediatri bölümüne getirilmesi gereken hasta sayıları baz alınarak hesaplanan vakalarda ise %33 azalma gözüktüğü gözleniyor. (Crawling et al.)
Farklı ülkeleri mercek altına alan çalışmaların verdiği bu ortak değerler, öğrencilerin uzun zamandır anlatmaya çalıştığı mesajı güçlendiriyor. Yani özellikle de virüsün yeni varyantları henüz ülkemizde kontrolden çıkmamışken yapılması gerekenler çok açık. Ama ne yazık ki okulları durumların iyileşmesini beklemeden açmak ve yüz yüze sınavları sürdürmek bu amacın tam tersine hizmet edecek.
Hannah Arendt, Eğitimdeki Buhran yazısında “Eğitim, dünyayı, sorumluluğunu üzerimize alacak kadar sevip sevmediğimize karar verdiğimiz noktadır” der. Ancak sağlıklarını ve eğitimlerini kendilerine emanet eden gençlerin sorumluluğunu almaktan bile çekinen bir kurum nasıl yüzüstü bıraktığı öğrencilere dünyanın sorumluluğunu almayı öğretecek? Gençlere bu düşünce yapısını kazandırmak yalnızca yetişkinlerin ayni mantaliteyi benimseyip sağlığımızı ciddiye aldıklarını göstermeleri ile mümkün olabilir.
Evet benim gibi eğitimi ciddi bir aksama yaşamayan öğrencileri belki okulların kapanması gibi bir karar demoralize edebilir ama MEB gibi milyonlarca öğrencinin sorumluluğunu taşıyan bir kurumun birincil önceliği öğrenci ve velilerin mutluluğundan ziyade sağlığını korumak olmalıdır. Gerekli tedbirleri sağlamak adına hiç yatırım yapmadan öğrencileri okullarına uğurlamak onları hastalıkla Rus ruleti oynamaya göndermekle eşdeğer olacaktır.
Ben 18 yaşında bir lise öğrencisi olarak akranlarımın sorumluluğunu üstümde hissediyorum. Lütfen siz de artık bu sorumluluğu sadece sözde bırakmayın. Okullar açılırsa benim gibi kalp rahatsızlığı olan öğrencilerle beraber solunum yolu rahatsızlığı gibi sayısız sağlık sorunuyla baş eden öğrenciler de küçücük havalandırmasız sınıflara doluşacak ve bir çoğu sınıflarına ulaşmak için toplu taşım kullanmak zorunda kalacaklar. Covid başından beri 192 ülkede yaklaşık 1,6 milyar çocuk uzaktan eğitime geçti. Bu dünyadaki öğrencilerin neredeyse %90’ı demek. Bu ülkelerin virüsle savasına devam edenlerinin neredeyse hepsi okullarının kapalı tutmaya ya da katı sınırlamaları sürdürmeye devam ediyor. Çünkü biz kabul etmesek de okulları açmak bir çözüm olmayacak. Odaklanılması gereken asıl problemler sağladığımız uzaktan eğitimdeki kusurlar ve bu kusurların derinleştiği eşitsizlikler olmalıdır.
Toronto Üniversitesinin yaptığı çalışmalar, test skorlarında eşitsizliğin derinleşen sosyoekonomik uçurumla %30 artırabileceğini söylüyor. PISA notları en yüksek OECD ülkelerinden biri olan Kanada'da dahi fark edilir duruma gelen bu problem, hali hazırda düşük performans gösteren Türk gençlerinin de büyük risk altında olduğunu gösteriyor. (Hack and Lefebvre) Yapılması gereken öğrencileri öğrenemedikleri bilgilerden sınav ederek cezalandırmak yerine bu eşitsizliği yok etmek için yollar aramak olmalıdır. Çünkü düşmekte olan PİSA skorları aslında daha büyük problemlerin habercisi olabilir. Bu düşünceyi destekler biçimde 2015’te yayınlanan bir yayın PİSA skorları ile ölçülen yeterliliklerin ekonomik gelişimimizle doğru orantılı olduğunu gösteriyor. (Hanushek and Woessmann ) Bundan en çok etkilenecek öğrenciler ise , ödev yapacak alana sahip olmayan, internete ve bilgisayarlara erişimi bulunmayan, evi ısınmayan, gerekli düzeyde kitaplara erişimi olmayan ,stabil bir hayata sahip olmayan çocuk ve gençler olacaktır. Bu problemlerle hızlı bir biçimde ilgilenilmezse covid kısa zamanda bir sağlık krizinden bir sosyal krize evirilecektir. Eğitim sistemindeki değişimlerden en derin etkilenen öğrenciler düşük gelirli ailelerin çocukları iken durumlarını görmezden gelerek sınavlara planlandığı şekilde devam edilmesi düşük gelirli çocukları yoksul ailelere doğdukları için cezalandırmaktır. Bu yüzden sonuçları öngörülebilir başarısız bir karara sıkı sıkıya tutunmaktansa eldeki diğer problemlere odaklanmak hem çocukların hem de gençlerin yararına olacaktır. OECD’nin yayınladığı Covid 19 ve eğitim raporunda Türkiye “eğitim ve ödev için kullanabileceği bilgisayarı olan öğrenciler” sıralamasında 77 ülke arasında 64. olarak açıklanmıştı. OECD ülkelerinde bilgisayara erişimi olan öğrenci sayısı %90’a yakın olmasına rağmen Türkiye’de bu ortalama %70. Ancak bu bile bir değer ve düşük sosyoekonomik durumlu öğrenciler için bilgisayara erişim oranı çok daha düşüktür.
İlaveten ne yazık ki eğitim problemi covid ile derinleşen tek sorun da değil. Çocuk istismarlarının karantina sebebiyle daha çok yaşandığı ancak daha az ihbar edildiği tartışılıyor. Temmuz 2020 tarihli bir çalışma istismar ihbarlarının %21 ile %30 arası bir düşüş yaşandığını belirtiliyor. Bu da çocukların zaten ulaşabildiği limitli yardım ve desteğe artık ulaşamadığına ve sessizlik içerisinde acı çektiklerine işaret ediyor. (Cabrera-Hernandez and Padilla-Romo) Bağımsız bir başka çalışma da %27 azalma sonucuna ulaşarak bu sonucu destekliyor. (Baron et al.) Üstelik obezite riskinde ve sosyal anksiyete gibi sağlık risklerinde artış ihtimali de tartışılan başka ihtimaller arasında.
Lakin bahsettiğim tüm bu ek sosyal problemlere rağmen son 6 ayda okulların açık kalmasının birinci önceliği olduğunu söyleyen ve okullarını dünyanın kalanı online eğitime geçerken dahi açık tutan Almanya bile yakın zamanda okullarını fiziksel olarak kapattı. (Shams) Vakaların 3000”i görmesiyle Güney Kore’de benzeri tedbirler almaya başladı. İngiltere’den gelen açıklamalar ise okulları mart sonuna kadar açmalarını mümkün olmayacağı yönünde. (“Covid: When will schools reopen?”) Tüm bu ülkelerin değerlendirdiği ama bizim görmezden geldiğimiz ortak nokta öncesinde değindiğim sağlık riskleri.
Okulların sağlıklı bir biçimde açılması hepimizin isteği ve bunu başaran bize örnek olabilecek ülkeler mevcut. İmkânları olan okulların bir kısmı sınıf mevcutlarını düşürerek, havalandırma sistemlerini baştan yapılandırarak, ve hatta dersleri dışarı taşıyarak minimize edilmiş risklerle eğitime devam edebiliyor. Ancak Türkiye'de özel okullar dahil olmak üzere neredeyse hiçbir okulun bu önlemleri sağlayabilecek kaynağı bulunmamakta.
Ben okulların tekrar açılmasıyla ilgili tartışmaların ve kullanılan kaynakların daha transparan olmalarını talep ederken aslında tüm akranlarım ve onların tedirgin aileleri adına konuşuyorum. Eğer 18 yaşında bir genç olarak ben argümanlarımı destekleyebilecek güvenilir kaynaklarla bir mektup yazabiliyorsam, hayatlarımızı emanet ettiğimiz Millî Eğitim Bakanlığı bürokratlarının ve iletişimde oldukları profesyonellerin de aynısını yaparak karar aldıklarına inanmak isterim. Ancak bize bununla alakalı hiç kanıt sunulmadığı için inanmakta güçlük çekiyorum.
Lütfen eğitimimizi ve sağlığımızı öncelik edinin. İçinde bulunduğumuz durumda bu dönem okulların açılması veya yüz yüze sınavlara devam edilmesi mantıklı değil, adil değil ve kesinlikle güvenli değil.
18 milyondan fazla öğrencinin ve 1 milyonu aşkın öğretmenin güvenliğinden siz sorumlusunuz. Bu öğrencilerin de 5 milyon 600 binden fazlası orta öğretimde. Ben kısacık bir zarf arkası hesapla 18 milyon öğrenciyi mevcutta bulunan 727 bin dersliğe sağlıklı biçimde yerleştiremeyeceğinizi görebiliyorum. Derslik sayısı mucizevi biçimde artırılsa bile eğitimci eksiği olacak. Hesap makinesini eline alıp bölme işlemi yapabilecek herkes bu sonuca varacaktır. Siz neden varmadınız? Eldeki veri sizin yayınladığınız Covid-19 Salgın Yönetimi ve Çalışma Rehberine uyulmasının mümkün olmadığı gösterirken okullar neden açılıyor? Okulların açılması için sınıfta her öğrenciye 4 metrekare, kantin gibi toplu alanlarda ise 1 metre sosyal mesafe şartı konulmuştu. Gerçekten okullarımız bunu sağlayabiliyor mu? Gerçekten mart ayında öğrenciler 80 metrekare sınıflarda 15 kişi mi ders işleyecekler? Bizim haberimiz olmadan, okul bahçelerine prefabrik derslikler mi kuruldu? Yoksa geçen sefer vaka sayısını artıran durumu tekrar yaratarak farklı bir sonuç mu bekleyeceğiz? Yalnızca öğrencilerin değil tüm ülkenin sağlığını riske atan bu kararın dayanağı nedir?
2018 TÜİK verilerine göre hanelerin %36’sının sızdıran çatı, nemli duvarlar gibi sorunları var ve %12’sinde internet erişimi yok. Ayrıca PISA 2018’e Türkiye’den katılan 15 yaşındaki öğrencilerden toplanan verilere göre %12,8’inin evlerinde çalışmak için sessiz bir yeri yok. Öğrencilerin %32,8’inin okul çalışmaları için kullanabileceği bir bilgisayarı yok ve %2,8’inde internet erişimi olan cep telefonu bulunmuyor. (“Eşitsizlik pandemiyle derinleşti”)
Bu öğrencileri özel okul öğrencileri ile aynı zamanda ve aynı şartlarda sınava sokmak sağlık faktörü denkleme eklenmese bile kabul edilebilir değil. Zaten özel okullar hem eğitim eşitsizliğini derinletirken hem de kurum içerisindeki herkesi her gün riske atarken sahiplerine para getirmek için değilse neden açık anlayabilmek mümkün değil.
Belki üç beş makale okumuş bir gencin bu konuların eğitimini almış insanlara hesap soracak özgüveni nereden bulduğunu kendinize soruyorsunuzdur şu an. Cevap olarak mektubuma başlarken alıntıladığım Budala romanından bir başka parça bırakmak istiyorum size;
“Çocuklara her şey anlatılabilir… Küçük bir çocuk dahi ne kadar iyi anlar ebeveynlerinin genç olduğu için ondan bir şeyler sakladığını. Çocuklar en önemli konularda tavsiye verebilirler.”
Özellikle de yetişkinlerin bu krizi ne kadar kötü yönettiğini ve akranlarımın yani gençlerin ve çocukların seslerini duyurmak için sosyal medyada her gün yüz binlerce paylaşım yaptığın gördükten sonra belki siz de hemfikir olursunuz. Bir iptal değilse de ayrıntılı bir açıklamayı hak ediyoruz. Bu mevzuda çocukların, gençlerin sesini duymak dinlemek gerekli.
Umarım duymuş ve dinlememişsinizdir.
Meltem Dönmez
Kaygılı Lise Öğrencisi
Bibliography
Auger, Katherine, et al. “Association Between Statewide School Closure and COVID-19 Incidence and Mortality in the US.” JAMA, 2020.
Baron, Jason, et al. “Suffering in Silence: How COVID-19 School Closures Inhibit the Reporting of Child Maltreatment.” Journal of Public Economics, 2020. SSRN, https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3601399.
Cabrera-Hernandez, Francisco, and Maria Padilla-Romo. “Hidden Violence: How COVID-19 School Closures Reduced the Reporting of Child Maltreatment.” 2020.
“Children and COVID-19: State-Level Data Report.” American Academy of Pediatricians, 2020, https://www.washingtonpost.com/opinions/2020/11/24/close-schools-coronavirus-winter/.
Cohut, Maria. “COVID-19: Over 80% of young people may show no symptoms.” Medical News Today, 2020, https://www.medicalnewstoday.com/articles/covid-19-over-80-of-young-individuals-may-show-no-symptoms#1.
“Coronavirus Disease 2019 in Children — United States, February 12–April 2, 2020.” MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2020;69:422–426.
“Covid: When will schools reopen?” BBC News, 2021, https://www.bbc.com/news/education-51643556.
Crowling, Benjamin, et al. “Impact assessment of non-pharmaceutical interventions against coronavirus disease 2019 and influenza in Hong Kong: an observational study.” The Lancet Public Health, vol. 5, no. 5, 2020, pp. 279-288, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2468266720300906.
“Eşitsizlik pandemiyle derinleşti.” BirGun, 2020, ttps://www.birgun.net/haber/esitsizlik-pandemiyle-derinlesti-309348.
Haeck, Catherine, and Pierre Lefebvre. “Pandemic School Closures May Increase Inequality in Test Scores.” Canadian Public Policy, vol. 46, no. 1, pp. 82- 87, https://www.utpjournals.press/doi/full/10.3138/cpp.2020-055.
Hanushek, E., and L. Woessman. The Knowledge Capital of Nations: Education and the Economics of Growth. Cambridge, MA: MIT Press. 2015.
Jackson, Charlotte, et al. “School Closures and Student Contact Patterns.” Emerging infectious diseases vol. 17,2 (2011): 245-7, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3204752/.
Jeng, Mei-Jy. “COVID-19 in children: Current status.” Journal of the Chinese Medical Association.
Klimek- Tulwin, Monika, and Tytus Tulwin. “Early school closures can reduce the first-wave of the COVID-19 pandemic development.” J Public Health, 2020. Springer, https://link.springer.com/article/10.1007/s10389-020-01391-z#citeas.
Korean Society of Infectious Diseases. “Report on the Epidemiological Features of Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) Outbreak in the Republic of Korea from January 19 to March 2, 2020.” Journal of Korean medical science, vol. 35, no. 10, 2020, p. 112, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32174069/.
Leeb, Rebecca T., et al. “COVID-19 Trends Among School-Aged Children — United States, March 1–September 19, 2020.” MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2020;69:1410–1415.
“MEB'deki Öğretmenlerin Yaşlara Göre Dağılımı Belli oldu.” ogretmenlerhaber.com, 2019, http://www.ogretmenlerhaber.com/meb/meb-deki-ogretmenlerin-yaslara-gore-dagilimi-belli-oldu-h19765.html. Accessed 24 February 2021.
Neidhofer, Guido, and Claudio Neidhofer. “The Effectiveness of School Closures and Other Pre-Lockdown COVID-19 Mitigation Strategies in Argentina, Italy, and South Korea.” ZEW- Center for European Economic Research Discussion No 20 - 034, 2020, https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3649953#.
Parker, George, et al. “Johnson warns new virus variant may be deadlier than original strain.” Financial Times, https://www.ft.com/content/d5e47c57-c6ae-4ff2-af6e-d6012461002c.
Shams, Shamil. “Germany: Face-to-face school learning not expected anytime soon.” dw, 2021, https://www.dw.com/en/germany-face-to-face-school-learning-not-expected-anytime-soon/a-56121568.
Zheng, Fang, et al. “Clinical Characteristics of Children with Coronavirus Disease 2019 in Hubei, China.” 2020, https://link.springer.com/article/10.1007/s11596-020-2172-6. Accessed 24 February 2021.
